ریاست کتابخانه ملی کاری مدیریتی است؛ زن یا مرد بودن رئیس تعیین کننده نیست

اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در گفت و گویی اختصاصی با لیزنا، اهداف، برنامه‌ها و چالش‌های پیش روی این سازمان را تبیین کرد.

 اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، یکی از چهره‌های شناخته شده اصلاح طلب و فارغ‌التحصیل رشته فقه سیاسی از دانشگاه بیروت در مقطع دکتری است.

حجت‌الاسلام حسن روحانی، رئیس‌جمهور در روزهای پایانی سال گذشته پس از ماه‌ها بلاتکلیفی این سازمان بعد از منصوب شدن رئیس پیشین کتابخانه ملی-سید رضا صالحی امیری- به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حکمی اشرف بروجردی را برای یک دوره چهار ساله به عنوان «رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» منصوب کرد.

بروجردی اولین زنی است که سکان کتابخانه ملی را بر دست می‌گیرد.  وی در مصاحبه‌ای اختصاصی با ابراهیم عمرانی، سردبیر خبرگزاری کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران (لیزنا) در مورد اهداف و برنامه‌های خود برای هدایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران توضیح داد.

عمرانی: حضور شما سلام عرض می‌کنم و از اینکه وقت خود را در اختیار ما گذاشته‌اید سپاسگزاری می‌کنم. اگر اجازه می‌فرمائید خودم را معرفی کنم، ابراهیم عمرانی هستم سردبیر خبرگزاری کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران (لیزنا). آرزو می‌کنم که دوره شما دوره موفق و اثرگذاری برای سازمان اسناد و کتابخانه ملی و در کل برای میراث فرهنگی کشور باشد. این را هم به خوبی می‌دانم که حضور شما در این منصب بسیار تازه است و ما باید در آینده و زمانی که به حیطه مدیریتی خود اشراف کامل داشته باشید خدمت برسیم، با این همه نگاه شما به مجموعه‌ای که برای مدیریتش انتخاب شده‌اید،‌ حتما برای همه مهم است و می‌خواهند با شما و نظرات شما آشنا شوند.

اگر اجازه بفرمائید سوال‌های خودم را با سوالی در مورد مجموعه‌ها و مجموعه‌سازی در کتابخانه ملی و سازمان اسناد شروع کنم. نگاه شما به مجموعه‌های کتابخانه و سازمان اسناد یعنی منابعی که باید کتابخانه ملی برای خدمات خود خریداری کند، اهدایی قبول کند یا از قانون واسپاری دریافت کند و در اختیار داشته باشد چیست؟ در سال‌های گذشته به علت کسری‌های مداوم بودجه، شاید آنچه را که بر اساس اساسنامه سازمان باید تهیه می شده، تهیه نشده باشد، آیا برنامه‌ای برای این کار دارید و آیا امکان این هست از موقعیت کار پر‌زحمت و کم‌پشتیبانی که از مقام ریاست جمهوری بر عهده گرفته‌ اید، کمک ویژه‌ای هم بگیرید که برخی کسری‌ها را جبران کنید؟

بروجردی: سعی می‌کنیم افراد را متوجه این مسئله کنیم که نسخ موجود نزد آن‌ها به عنوان یک سرمایه فرهنگی زمانی ارزشمند است که مورد بهره‌برداری دیگران قرار گیرد

اشرف بروجردی: همانطور که می‌دانید سابقه تاسیس کتابخانه‌های جدید در ایران و جمع‌آوری کتب و اسناد در آن‌ها چندان طولانی نیست. از این رو از مجموعه گسترده ذخایر فرهنگی کشور در قالب کتاب‌ها و اسناد در دوره‌های مختلف، تنها بخشی از آن در کتابخانه‌های مختلف ما وجود دارد. بخش مهمی از منابع همچنان نزد اشخاص حقیقی یا نهادهای مختلف است. بخشی از فعالیت کتابخانه ملی به شناسایی این منابع، مذاکره با صاحبان آن‌ها و تلاش برای انتقال آن‌ها به کتابخانه ملی اختصاص دارد. ما بعضا هزینه‌های قابل توجهی را صرف خرید منابعی می‌کنیم که کارشناسان ما تشخیص می‌دهند واجد ارزش فرهنگی-تاریخی هستند.  در گام نخست ما با صاحبان این آثار وارد مذاکره می‌شویم تا آن‌ها را نسبت به اهدای مجموعه خود به کتابخانه ملی ترغیب کنیم. سعی می‌کنیم افراد را متوجه این مسئله کنیم که نسخ موجود نزد آن‌ها به عنوان یک سرمایه فرهنگی زمانی ارزشمند است که مورد بهره‌برداری دیگران نیز قرار گیرد. بنابراین با مذاکراتی که انجام می‌شود با برگزاری برنامه‌ای جهت تکریم و تجلیل این افرادی که حاضرند منابعشان را در اختیار کتابخانه ملی قرار دهند و با قول به اینکه این منابع محفوظ خواهد ماند، مشارکت آن‌ها را در غنی‌سازی منابع فرهنگی کشور جلب می‌کنیم. در نهایت اگر افراد برخی از منابع را به دلیل نفیس بودن نخواستند به کتابخانه ملی واگذار کنند با تشخیص کارشناسان آن‌ها را خریداری می‌کنیم.

البته ما نهادهای فرهنگی متعددی در کشور داریم که به طور جداگانه و مستقل همگی در این حوزه فعال‌اند. در بخش کتاب، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، برخی نهادهای حوزوی و حتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت‌هایی در این حوزه انجام می‌دهند. لذا بخشی از منابع فرهنگی ما هم ضرورتا در کتابخانه ملی قابل جمع نیست. ما هم اصراری نداریم که آن‌ها حتما نسخه‌هایشان را به کتابخانه ملی بدهند و  این امر طبیعی است که آن‌ها نخواهند نسخه‌ای از کتبشان را به ما بدهند. مهم این است که اولا این آثار برای جامعه ایران ماندگار باشد و دوم اینکه پژوهشگران از وجود آن‌ها مطلع شوند و بتوانند از آن‌ها استفاده کنند. تحقق این دو نکته، یعنی ماندگاری منابع و قابل دسترس بودن آن‌ها برای محققین، منوط به این است که ما با مجموعه‌های مختلف فعال در این عرصه در تعامل باشیم و مراودات علمی و فرهنگیمان را با آن‌ها تقویت کنیم تا هم آثار، بازشناسی و رونمایی شده و به جامعه عرضه بشوند و هم اینکه بتوانیم محققانمان را به این محیط‌های علمی و فرهنگی بفرستیم تا بتوانند از آن‌ها استفاده کنند. ما به نوبه خودمان فعالیت در این حوزه را شروع کرده‌ایم. همانطور که می‌دانید بخشی مهم، یعنی بیش از سه میلیون کتاب موجود در کتابخانه ملی گنجینه هستند؛ یعنی کتاب‌های نفیسی هستند که قابلیت دسترسی برای هرکسی را ندارند. این‌ها سرمایه‌های فرهنگی جامعه ما هستند که بایستی مورد محافظت قرار گیرند. از سویی وظیفه ماست که شرایط را برای دسترسی محققان به این منابع فراهم کنیم.

در همین راستا و از آنجا که فهرست‌نویسی کتاب‌ها یکی از وظایف کتابخانه ملی است، ما فهرست‌نویسی کتاب‌های گنجینه‌مان را آغاز کرده‌ایم. به این صورت که از مجموعه این گنجینه‌ها حدود ۱۲جلد کتاب کوچک تحت عناوینی مانند فهرست نگاره‌های کوتاه منتشر خواهیم کرد که مشخصات مختصری از کتاب‌ها در آن ذکر شده است. ما این مجموعه را به صورت مجلد در اختیار همه قرار می‌دهیم تا در جریان باشند که در اینجا چه اقدامی صورت گرفته است. نکته دیگر در این حوزه به ضرورت استفاده از ظرفیت‌های دیجیتال باز می‌گردد که می‌تواند باعث برداشته‌شدن گام‌های بلندی در حوزه عدالت و توسعه فرهنگی شود. متاسفانه ما در این حوزه دچار عقب‌ماندگی و تاخیر زیادی هستیم. نه فقط کتابخانه ملی بلکه منابع‌بسیاری از کتابخانه‌های ایران به شکل دیجیتالی نیست و بایستی به سرعت این کار انجام شود. دیجیتال‌سازی منابع یکی از اولویت‌های اصلی کتابخانه ملی است که هم ماندگاری منابع را برای ما تضمین می‌کند و هم باعث می‌شود ما با سهولت بیشتری بتوانیم منابع را در اختیار پژوهشگران قرار بدهیم و به گردش آزاد اطلاعات کمک کنیم. همچنین دیجیتال کردن منابع می‌تواند در دراز مدت ضرورت مراجعه فیزیکی به کتابخانه برای دسترسی به اسناد و منابع را کاهش بدهد و با افزایش امکان استفاده از ظرفیت‌های کتابخانه ملی از راه دور، به عدالت فرهنگی نیز کمک کند.

عمرانی: اگر ممکن است در مورد مجموعه‌های جدید هم بفرمائید؛ چون یکی از مواردی که در اساسنامه کتابخانه ملی قید شده، گردآوری مطالب در ایران و از جاهای مختلف دنیاست. به هرحال ایرانیان خارج از کشور و محققان آن‌ها مطالبی در مورد ایران نوشته‌اند و این منابع را در کتابخانه خودشان دارند، ولی اینجا اگر کسی بخواهد تحقیقی را انجام دهد از نظرهای آنان بی‌بهره است.  فرض بگیرد مثلا در مورد دوران جنگ چه اظهار نظرهایی در بیرون از مرزهای ایران صورت گرفته است؟ من که می‌خواهم کار تحقیقی بکنم اگر فقط به نوشته‌های داخلی استناد کنم بطور حتم تحقیقم ناقص خواهد بود.

 بروجری: ما از طریق شورای حافظه جهانی، آثار نفیس فرهنگیمان را در یونسکو ثبت می‌کنیم

اشرف بروجردی: ما اکنون نه تنها کتاب‌های منتشر شده در مورد ایران در کشورهای خارجی، بلکه حتی کتبی را که توزیع آن‌ها ممنوع بوده و خرید و فروش نمی‌شود، رصد و ثبت کرده و در فهرستمان قرار می‌دهیم. به علاوه همانطور که اشاره کردم در حال تلاشیم که آن‌ها را هم در قالب دیجیتال در دسترس عموم قرار دهیم.

 ما در کنار این اقدمات، کارهای دیگری هم از طریق شورای حافظه جهانی و ثبت میراث کشور انجام می‌دهیم.  ما از طریق شورای حافظه جهانی، آثار نفیس فرهنگیمان را در یونسکو ثبت می‌کنیم. اگر سند تنها در اختیار ما باشد به نام کتابخانه ملی ثبت می‌شود، اما اگر دیدیم در اختیار دیگران هم هست و دیگران هم مدعی ثبت آن هستند ما بنا را براین گذاشته‌ایم که با آن‌ها وارد مذاکره شویم تا اثر به صورت مشترک ثبت شود؛ مثل نوروز که در یونسکو به نام  همه کشورهای فارسی زبان به صورت مشترک ثبت شده است. بحث بافت قدیمی شهر یزد نمونه دیگر این موضوع بود؛ فرآیند ثبت آن که منحصر به ایران است، توسط حافظه جهانی انجام شد. مسئله دیگر مربوط به بحث مولوی هست که سه کشور ترکیه، افغانستان و ایران مدعی این موضوع هستند. مذاکراتی در این زمینه صورت گرفته است تا ما بتوانیم نسخ اصلی مثنوی را که نزد هر یک از این کشورها موجود است بررسی کنیم و ببینیم کدام یک قدیمی‌تر و کدام یک نفیس‌تر و کدام یک صحیح‌تر است تا همان بتواند ثبت جهانی شود.

 علاوه بر این در حوزه اسناد در سازمان اسناد و کتابخانه ملی کشور، شورایی  به نام شورای اسناد وجود دارد. این شورا به صورت مستقل منتها با مسئولیت سازمان اسناد و کتابخانه ملی فعالیت می‌کند. مستقل از این جهت که اعضای آن متعلق به سازمان نیستند و از متخصصان بیرون از سازمان برای همکاری دعوت می‌شود؛ شخصیت‌هایی مانند جناب آقای دکتر حجت که سالهاست رئیس این شورا هستند و افراد دیگری هم از قوه قضاییه، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، سازمان امور اداری و استخدامی عضو این شورا هستند و تصمیم‌گیری در مورد نگهداری، امحاء، خریداری یا انتقال اسناد از دستگاه‌های دیگر  بر عهده آن‌هاست؛ مثلا در بحث اسناد مربوط به دفاع مقدس. ما در طی این هشت سال اسناد زیادی داریم. البته وزارت دفاع  خود برخی از اسناد را در مرکز اسناد وزارت دفاع نگه‌داری می‌کند. اما بخشی از اسناد نیز به سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتقل شده است. ما تلاش می‌کنیم که به سرعت بتوانیم فرآیند فهرست‌نویسی و دیجیتال‌سازی این اسناد را انجام دهیم تا بتواند به راحتی در اختیار عموم قرار گیرد. متاسفانه تاکنون از مجموعه اسنادی که اینجا وجود دارد تنها حدود ۱۵ درصد فهرست‌نویسی و دیجیتال‌سازی شده است.  چون به هر حال حجم اسناد موجود خیلی زیاد است.

عمرانی: همانطور که درمورد کتابشناسی فرمودید بخش غالب آن قبلا در دوره چاپی منتشر شده است. بعد از آن که کتابشناسی الکترونیکی شد، کتاب‌های مخازن هم که فهرست‌نویسی کامل نشده است در حد عنوان و مولف در رسا پیدا می‌شود ولی بسیاری از اسناد هست که هیچ کدام بازخوانی نشده و شاید از کارتن خارج نشده است. اینها اسنادی هستند مهم و ارزشمند که قاعدتا اسناد نفیس تلقی می‌شوند؛ اسناد تاریخی، اسناد آرشیوی و از این قبیل. علاوه بر آن شما در اسنادتان بایگانی اداری کشور را هم دارید. می‌دانیم که در حال حاضر همه اسناد سازمان‌ها با سیستم‌های الکترونیکی جابجا می شود. اما تغییرات در نظام‌های الکترونیکی خیلی زیاد بوده و دستگاه‌های مختلف هم از سیستم واحدی استفاده نمی‌کنند.  الان در سازمان‌های ما نرم افزارهای قدیمی وجود دارد که دیگر قابل استفاده نیست و اینگونه بخشی از اسناد از بین می‌رود. به نظر می‌رسد برای حل این مشکلات، باید شورای اسناد را به حوزه الکترونیک هم بکشانیم و با این کار یک قانونی حداقل برای ادارات دولتی کشور مصوب شود که بر اساس آن عمل کنند، چون این نگرانی وجود دارد که همین مکاتباتی که اکنون منشاء بسیاری از مسائل تحقیقاتی و تاریخی آینده هستند، چند سال دیگر اصلا قابلیت رجوع نداشته باشند.

 بروجردی: خوشبختانه سال گذشته در هیئت دولت مصوب شد که از هر نوع سندی که در هر دستگاهی تولید می‌شود حتما باید یک نسخه به سازمان اسناد داده شود

اشرف بروجردی: کاری که دولت هم اکنون انجام داده این است که دامنه دولت الکترونیک را تا پایان سال ۱۳۹۶ به همه دستگاه‌های ذی‌ربط خود تسری بدهد. ما مذاکراتی را با نهاد ریاست جمهوری داشته‌ایم که مربوط به همین اسناد اداری بوده است. بحث ما این بوده که همه آنچه که به هرحال در آن دستوری داده می‌شود سند تلقی می‌شود. بر این اساس  قرار بر این شد که آن‌ها مطالبی را که نوشته می‌شود به ما ارجاع بدهند و ما بخشی را که می‌تواند جنبه سندیت داشته باشد برای آیندگان به کتابخانه ملی منتقل بکنیم و بقیه را یا امحا کنیم و یا به سازمان مربوطه بازگردانیم. خوشبختانه سال گذشته در هیئت دولت مصوب شد که از هر نوع سندی که در هر دستگاهی تولید می‌شود حتما باید یک نسخه به سازمان اسناد داده شود و این امری مهم برای ما تلقی می‌شود.

عمرانی: تعریف سند هم باید روشن باشد. دوستانی که این مصوبه را می دهند تعریف دقیقی بدهند که قابل تفسیر نباشد. چون سابقه داریم که می‌گویند این که سند نیست! مثلا نامه‌ای که جهت خرید یک کالا برای سازمان بوده است؛ درصورتی که این هم سند است. یعنی بایستی تعریف و تفسیر سند را بنویسند که سازمان ها از زیر دادن سند به سازمان اسناد شانه خالی نکنند؛ چون فردا خواهند گفت از نظر دولت یا قانونگذار منظور از اسناد این بوده است و این نکته‌ای هست که شورای اسناد بایستی به آن توجه داشته باشند.

اشرف بروجردی: مرجع شناخت اسناد صحیح و غیر صحیح این سازمان است، لیکن ما با همکاری دستگاه‌ها و نهادها از جمله وزارت دفاع و یا وزارت امور خارجه این کار را پیش می بریم. وزارت امورخارجه خوشبختانه همکاری‌های بسیار خوبی با سازمان اسناد دارد و از همه اسنادی که تولید می شود یک نسخه را به سازمان اسناد می‌فرستند و این سنت بسیار خوبی است، علاوه بر آن خودشان هم آرشیو خوبی دارند. ما از تمام ظرفیت کاریمان استفاده می کنیم که بتوانیم همه این‌‌ها را به‌روز‌رسانی کنیم، زمان، بودجه و ابزار و تجهیزات  بسیاری برای انجام این کار لازم است. به خصوص برای سرعت بخشیدن به کارها نیازمند ابزارهای جدید هستیم. دستگاه‌های جدیدتر و قویتری آمده است که سرعت عمل بیشتر دارد، در حالیکه ما هنوز با دستگاه‌های قدیم کار می‌کنیم. در این حوزه نیز معاونت اسناد در سفری که به بعضی کشورها داشته، بررسی کرده‌اند که آن‌ها از چه نوع دستگاه‌هایی استفاده می‌کنند تا ما بتوانیم به روزترین دستگاه را برای سازمان خریداری کنیم.